Współczesny świat roślin i zwierząt naszego kraju, ukształtował się w toku zmian klimatycznych zachodzących w przyrodzie po ustąpieniu ostatniego lądolodu i ustalił się ostatecznie około 5000 lat temu. Panowała wówczas bogata w gatunki roślin i zwierząt puszcza, pełna rzek, strumieni, jezior i bagien /Rejewski 1996/ W miarę rozwoju osadnictwa człowiek palił i karczował puszczę w miejscach dogodnych do uprawy roli i wypasu trzody. Najpóźniej w XIII wieku większość gleb brunatnych była już wylesiona. Po tym okresie karczowanie lasów było już niewielkie i późnośredniowieczny  ich zasięg niewiele zapewne odbiegał od zarejestrowanego na mapie L.Schroettera, powstałej w latach 1796-1802.

Na terenie Nadleśnictwa Jamy  większe kompleksy leśne zachowały się jedynie między Biskupcem  a Nowym Miastem Lubawskim /kompleks Łąkorz/, w  środkowym biegu rzeki Osy między miejscowościami Słup i Rogóźno,  na północ od Grudziądza /kompleks Jamy/ oraz w jego sąsiedztwie lasy rudnicko - białoborskie, lasy łunawskie rosnące wzdłuż krawędzi wysoczyzny od Babiegobłota aż po Łunawy, oraz na łęgach w okolicy Chełmna /Ostrów Panieński i Kępa Panieńska/.

Dawniej znaczne powierzchnie w dolinach rzek zajmowały łęgi nadrzeczne, zostały jednak w dużym stopniu zamienione na pastwiska i inne użytki zielone oraz zniszczone na skutek regulacji rzek i budowy wałów przeciwpowodziowych, często jedynym ich śladem są z rzadka rosnące pojedyncze topole i wierzby. Na naszym terenie  łęgi wierzbowo-topolowe /Salici-Populetum/ z rzadkimi już  topolami: białą /białodrzew/ i czarną /sokorą / oraz z wierzbami kruchą i białą/, możemy obserwować jeszcze w Starogrodzie  Dolnym i Bieńkówce oraz w dolinie Osy między Przesławicami a Rogóźnem. Obecne plantacje topolowe preferują różne mieszańce pochodzenia północno - amerykańskiego, które wypierają nasze rodzime gatunki.

Walory przyrodnicze rezerwatów

Łęgi  jesionowo - wiązowe  /Fraxino -Ulmetum/  i olszowo - jesionowe /Circaeo-Alnetum/ w stanie zbliżonym do naturalnego. zachowały się jedynie w okolicach Chełmna w rezerwatach przyrody "Ostrów Panieński"  i  "Łęgi na Ostrowiu Panieńskim" oraz niewielkimi fragmentami w lasach łunawskich i w rezerwacie "Dolina Osy". Są to bogate gatunkowo zbiorowiska roślinne - stwierdzono tu występowanie 20 gatunków drzew, 15 gatunków krzewów i 98 gatunków  roślin zielnych, w tym rosnący w pobliżu północnej granicy zasięgu klon polny oraz osiągające pomnikowe wymiary dęby, jesiony i wiązy. Z roślin zielnych rosną storczyk - podkolan  zielonawy, czosnek wężowy i krwawnik wierzbolistny  oraz  pnącza - chmiel, kielisznik zaroślowy i  wyżpin jagodowy. Na terenach źródliskowych łanowo występuje, wyczuwalny z daleka po charakterystycznej woni, rzadki na niżu - czosnek niedźwiedzi, o kulistych, białych kwiatostanach i sinozielonych liściach przypominających liście konwalii.
Niezaprzeczalny urok mają, rzadko już występujące w stanie naturalnym i najczęściej objęte ochroną /w rezerwatach "Jamy", "Płutowo" i  "Dolina Osy"/, wielogatunkowe lasy  lipowo- dębowo - grabowe /Tilio-Carpinetum/  z łanowo kwitnącymi wiosną: zawilcami gajowym i żółtym, przylaszczką, gwiazdnicą gajową i gwiazdnicą wielkokwiatową, miodunką ćmą, konwalijką dwulistną, kokoryczą drobną, kokoryczą pustą, piżmaczkiem wiosennym i wieloma innymi roślinami zielnymi. W warstwie krzewów dość często występuje trzmielina brodawkowata, wiciokrzew - suchodrzew, wawrzynek wilczełyko, czeremcha pospolita - o intensywnym, odurzającym zapachu,  świdwa i in. W rezerwatach "Dolina Osy" i "Rogóźno Zamek" rośnie kilkanaście okazów  brekinii, w tym jeden z najgrubszych egzemplarzy w Polsce o obwodzie 185 cm.  Brekinia występuje również  poza terenem rezerwatu  w leśnictwach Słup, Zarośle i Dusocin.

Przez obszar nadleśnictwa przebiega północno - wschodnia granica naturalnego występowania buka, dlatego cennym z przyrodniczego punktu widzenia jest zespół buczyny pomorskiej /Melico-Fagetum/ w rezerwacie "Jamy". Drzewostan jest prawie czysto bukowy, w  runie z roślin rzadkich i chronionych występują lilia złotogłów, orlik pospolity, żankiel zwyczajny, podkolan zielonawy, gnieźnik leśny, wawrzynek wilczełyko oraz rzadkie gatunki traw - perłówka jednokwiatowa i wydmuchrzyca zwyczajna.
Rzadkie fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk wysokich i przejściowych powstały na skutek zarastania zbiorników wodnych. Najliczniejsze ich skupiska występują na terenie leśnictw Krotoszyny, Lekarty i Zarośle, dwa z nich uznane są za rezerwaty  przyrody "Łabędź"  i "Kociołek", a pozostałe za użytki ekologiczne.
W rezerwacie "Kociołek", na styku z lustrem wody, na uginającym się ple torfowcowym tworzą się zbiorowiska mszarne z przygiełką białą, rzadziej z turzycą nitkowatą, a na bardziej utrwalonym podłożu torfowym dominuje wełnianka pochwowata turzyca bagienna, turzyca dzióbkowata, sit rozpierzchły, a także zarośla łozowe z wierzbą uszatą.

Bór bagienny z  bardzo rzadką na terenie województwa warmińsko - mazurskiego, bażyną czarną został opisany przez prof. Klemensa Kępczyńskiego w rezerwacie "Piotrowice". Ponadto z roślin chronionych na torfowiskach występuje  rosiczka okrągłolistna, widłak jałowcowaty i podlegające częściowej ochronie bagno zwyczajne.
Na bogatych w węglan wapnia, nasłonecznionych zboczach doliny Wisły występuje roślinność kserotermiczna /ciepło i światłolubna/ chroniona w okolicach Chełmna w rezerwatach "Góra św. Wawrzyńca" i "Zbocza Płutowskie" z rzadko spotykanymi w Polsce zespołami: pięciornika piaskowego i ostnicy włosowatej /Potentilla arenaria-Stipa capillata/, oraz miłka wiosennego i kłosownicy pierzastej /Adonio -Brachypodietum pinnati/ Ceynowa-Giełdoń M. 1971.Typowymi przedstawicielami roślinności stepowej są miłek wiosenny, pięciornik piaskowy, ostnica włosowata, ostnica Jana, turzyca delikatna, ostrołódka kosmata, tymotka Boehmera, jastrzębiec żmijowcowy, ślazówka turyngska, wężymord stepowy i in.. Do osobliwości florystycznych występujących w rezerwacie "Zbocza Płutowskie" należy również zawilec wielkokwiatowy, storczyk kukawka, dzwonek boloński, oman szorstki, pajęcznica gałęzista oraz bezzieleniowa zaraza przytuliowa.
 
Obszar nadleśnictwa pozbawiony jest naturalnych barier zoogeograficznych co ułatwia przenikanie i rozprzestrzenianie się fauny, dlatego występują tu prawie wszystkie gatunki zwierząt charakterystycznych dla niżu Polski. W dużych kompleksach leśnych położonych na północ od Grudziądza i między Biskupcem  Pom. a Nowym Miastem Lub. bytuje największy przedstawiciel jeleniowatych w Polsce – łoś, który przywędrował w te lasy z Mazur  i żyje do dzisiaj w ilości kilku sztuk. Pierwsze łosie pojawiły się w latach siedemdziesiątych na Górach Łosiowych oraz w lasach łunawskich.

Drugim gatunkiem jeleniowatych zamieszkującym duże obszary leśne jest jeleń szlachetny  którego liczebność wynosi około 200 sztuk.

Mniejsze kompleksy leśne w okolicach Słupa, Orla, Białego Boru i Rudnika upatrzył na swoją ostoję mniej płochliwy daniel, żyje ich tam około 180 sztuk. Jest to jednak gatunek obcy który został sprowadzony do Europy z Azji Mniejszej - bywa konkurencyjny dla rodzimego jelenia. Najbardziej popularnym i licznym przedstawicielem jeleniowatych jest sarna  która preferuje małe lasy i rozległe remizy śródpolne, staje się coraz mniej płochliwa - żyje w najbliższym otoczeniu człowieka, jest mistrzynią w maskowaniu swojej obecności,  jej liczebność określa się na 4800 sztuk, ale jest to niewątpliwie ilość zaniżona.

Reprezentantem rodziny świniowatych jest dzik, który występuje na terenie całego nadleśnictwa w ilości około 600 sztuk. Zimę chętnie spędza w lasach liściastych obfitujących w nasiona dębu i buka lub sosnowych gdzie spod ściółki wyjada olbrzymie ilości larw i poczwarek owadów szkodliwych dla lasów iglastych. Wiosną i latem chętnie przebywa wśród pól znajdując tam dostatek wszelakiego żeru.  
Duże drapieżniki są już niestety rzadko spotykane w naszych lasach. Wilki obserwowane są bardzo rzadko, dwa osobniki pojawiły się zimą 1985/1986 roku, wadera została odstrzelona, a basior prawdopodobnie zginął potrącony przez samochód. Po dwudziestu latach nieobecności, na przełomie lat 2005 / 2006  zauważono basiora oraz ślady bytności tych zwierząt w lasach zakurzewskich.  Ryś także bardzo rzadko odwiedza te tereny, udokumentowane informacje o jego bytności w naszych lasach pochodzą z 1927  i 1980 roku.
Pospolity jest lis i niestety coraz częściej spotykany jenot - gatunek obcy sprowadzony do części europejskiej ZSRR z Kraju Usuryjskiego, wyrządza duże szkody w lęgach ptasich.

Łasicowate reprezentowane są przez tchórza zwyczajnego, kunę leśną  zwaną tumakiem, łasicę, gronostaja, wydrę która była bliska wyginięcia, a obecnie można ją zaobserwować prawie w każdym śródleśnym zbiorniku wodnym i borsuka  największego  przedstawiciela rodziny łasicowatych w naszym kraju.
W 1998 roku po raz pierwszy zaobserwowano na rzece Osie w granicach rezerwatu krajobrazowego "Dolina Osy" bobra  , który przybył na te tereny sam  Lutryną  z Pojezierza Brodnickiego bądź wpłynął do Osy z Wisły.

Najokazalszym przedstawicielem ptaków na naszym terenie jest żuraw który jeszcze na początku lat siedemdziesiątych obecnego wieku był bardzo rzadki /w 1972 roku gnieździła się w Jamach tylko jedna para/ obecnie gniazduje kilkadziesiąt par wykorzystując na miejsca lęgowe nawet niewielkie śródleśne bagienka.      
Do niewątpliwych osobliwości należy zagrożony  do niedawna wyginięciem orzeł bielik. Obecnie na terenie nadleśnictwa zlokalizowanych jest sześć gniazd tego pięknego ptaka, z czego w  obrębie Łąkorz znajdują się cztery z nich oraz po jednym w dolinie Osy i w okolicach Zakurzewa.  Z pięciu z istniejących gniazd corocznie wyprowadzane są lęgi, szóste jest gniazdem zapasowym. Młode bieliki często można obserwować zimą  szybujące w poszukiwaniu pokarmu nad doliną Wisły.
W dolinie Osy gnieździ  się również objęty ścisłą ochroną orlik krzykliwy, który na terenie rezerwatu "Dolina Osy" znajduje rzadko już spotykane siedliska przeplatających się łąk i lasów. Z innych ptaków drapieżnych występują myszołów, jastrząb gołębiarz, kania czarna i kania ruda, błotniaki stawowy i zbożowy, trzmielojad, kobuz, krogulec i pustułka.

Na terenie nadleśnictwa występuje także bocian czarny, którego dwa gniazda objęte są ścisłą ochroną.

Gatunkiem bliskim wyginięcia  był także kruk, na początku lat siedemdziesiątych odszukano na terenie nadleśnictwa tylko jedno gniazdo /w Słupie/,  po objęciu go ścisłą ochroną jest dzisiaj gatunkiem nawet licznym.  

Śródleśne jeziora i oczka wodne upatrują sobie na miejsca lęgowe kaczka krzyżówka, cyranka, cyraneczka, podgorzałka, gągoł który gnieździ się w dziuplach starych sosen rosnących nad wodą i inne gatunki kaczek, także łabędź niemy jest ich stałym mieszkańcem.

Porośnięte trzcinami brzegi jezior zamieszkuje bardzo tajemniczy bąk, który swoją obecność zdradza wydając głuchy tubalny głos podobny do ryku krowy.  
Zarastające jezioro w Mełnie, uznane za użytek ekologiczny, od szeregu lat jest miejscem lęgowym gęsi gęgawy.

Licznie reprezentowana jest rodzina sikor z remizem gnieżdżącym się w łęgach nadrzecznych, wijącym gniazdo z puchu topoli i traw w kształcie rękawiczki, uczepionej cienkiej gałązki wierzbowej i białym raniuszkiem uwijającym się w koronach sosen. Ponadto dość liczne są  sikory: bogatka, modra, sosnówka i uboga.
Liczebność dzięciołów wydaje się, w ostatnich kilkunastu latach wzrastać, spostrzeżenie to dotyczy szczególnie dzięcioła czarnego który po wojnie był gatunkiem rzadkim, a obecnie występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych.
Rodzina gołębi reprezentowana jest przez cztery gatunki: największego, licznie  występującego gołębia grzywacza, rzadkiego gołębia siniaka  gnieżdżącego się w dziuplach starych drzew,  synogarlicę turecką, która pojawiła się w Polsce po raz pierwszy w 1940 roku i rozprzestrzeniła się w sposób naturalny z terenów południowej Azji oraz turkawkę.

Na skraju lasu i żyznych łąk Wielkiego Wełcza, w spróchniałych wierzbach mają swoje gniazda dudki, jest to najliczniejsze stanowisko tego ptaka na terenie nadleśnictwa. Nad jeziorem Lekarty w pobliżu leśniczówki, znajduje się liczący około 70 gniazd  czapliniec, drugi równie liczny, położony jest w trudno dostępnym terenie nad rzeką Łasinką.   

Poza wyżej wymienionymi występuje jeszcze wiele innych gatunków ptaków, których nie sposób tu wszystkich wymienić.

Z gadów liczny jest  zaskroniec zwyczajny, żyjący w wilgotnych lasach,  żmija zygzakowata występująca najliczniej na bagnach i torfowiskach w Jamach i Łąkorzu, oraz jaszczurka zwinka, która preferuje nasłonecznione polany, trawiaste zręby i wrzosowiska. Gatunkiem rzadszym jest jaszczurka żyworodka żyjąca w wilgotnych lasach i na obrzeżach wód. Na skrajach lasów spotyka się beznogą jaszczurkę zwaną padalcem.
 

L i t e r a t u r a

1. Z a ł u s k i T., Charakterystyka florystyczna i fitosocjologiczna dwóch obiektów  proponowanych pod ochronę na terenie Uroczyska Ostrów Panieński – ekspertyza
2. B o g u w o l s k i R y s z a r d, K o l a A n d r z e j, Zamek pokrzyżacki w Rogóźnie, 1997
3. Województwo toruńskie pod redakcją Rajmunda Galona, 1984
4. Rezerwaty przyrody Województwa Toruńskiego, praca zbiorowa, 1996
5. M y c z k o w s k i St. Zarys fitosocjologii leśnej Polski
6. O b m i ń s k i Z y g. Ekologia Lasu, 1978
7. Plan urządzania lasu Nadleśnictwa Jamy na lata 1997 – 2006
8. S z a f e r Włd. K u l c z y ń s k i S. Rośliny polskie, Warszawa 1967
9. M a t u s z k i e w i c z W. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa 1981
10. Wirthschafts - Karte von der Kóniglichen Oberfórsterei Jammi von 1890 bis 1909
11. Orłowicz M. Ilustrowany przewodnik po Województwie Pomorskim, 1924